نگاهي به خورشيد

واژه هاي نجوم و رصد ، آدمي را به ياد شب هاي تاريك و پرستاره مي اندازند به نظر مي رسد كه ساعت شروع كار اختر شناسان از هنگام غروب آفتاب آغاز مي شود . اما هميشه هم اين طور نيست . نزديكترين ستاره به ما ، فقط در روز ديده مي شود . خورشيد از چندين نظر براي ما ستاره اي يكتاست . تنها ستاره اي كه نور و گرمايش براي ما حيات بخش است و تنها ستاره اي كه مي توانيم سطحش را ببينيم . ستاره هاي ديگر آن قدر از ما فاصله دارند كه با بهترين تلسكوپ هاي روي زمين هم فقط به صورت نقطه اي نوراني ديده مي شوند .
آنچه آماتورها مي توانند از خورشيد رصد كنند ، لكه هاي تيرة سطح آن است . برخلاف آنچه تصور مي شود ، سطح خورشيد قرص درخشان يكنواختي نيست ، بلكه اغلب اوقات لكه هاي تيره اي در آن به چشم مي خورد .
رصد و پي گيري روزانة گردش و تحول اين لكه ها از لذت بخش ترين كارهاي آماتوري است ، ضمن اينكه ما را از بيدار ماندن در سرماي شب و دور شدن از نورها و آلودگي هاي شهر بي نياز مي كند !
براي رصد لكه هاي خورشيدي ، بايد از دوربين ( تك چشمي يا دوچشمي ) و يا تلسكوپ استفاده كنيد . البته بنا بر شواهد ، چينيان رصد لكه هاي بسيار درشت خورشيد را به هنگام غروب آفتاب ثبت كرده اند و قطعاً اين كار را با چشم غير مسلح انجام داده اند . اما ما نمي توانيم منتظر بمانيم تا چنان لكه هاي درشتي بر سطح خورشيد قرار گيرند ، پس نياز به دوربين داريم . يك چيز را حتماً به خاطر بسپاريد : دوربين شما از هر نوع كه باشد ، هيچ گاه نبايد مستقيماً با آن به خورشيد نگاه كنيد . اين كار خطرهاي فراواني دارد و حتي ممكن است باعث سوختن شبكية چشم و كوري دائمي شود . حال سؤال اين است كه چگونه مي توانيم خورشيد را رصد كنيم ؟
براي رصد خورسيد دو روش كلي وجود دارد : روش مستقيم و روش غير مستقيم . در روش مستقيم نياز به فيلتر هاي مخصوصي داريم تا شدت نور و پرتوهاي مضر خورشيد كاهش يابد . هرگز به فكر ساختن فيلتر هاي ابتكاري براي رصد خورشيد نباشيد . با صفحه هاي فيلم راديولوژي يا فيلم هاي سوختة عكاسي و ... نمي توان فيلتر خورشيدي ساخت . فيلتر هاي مخصوص ، ويژگي هاي خاصي دارند كه رصد كننده و دوربين را از خطرات مختلف حفظ مي كنند ( اگر چه در بهترين فيلترها هم عبور درصدي از پرتوهاي مضر اجتناب ناپذير است ) .



اگر دوربين شما به فيلتر مخصوص رصدهاي خورشيدي مجهز نيست ، براي رصد خورشيد حتماً به سراغ روش غير مستقيم برويد(Projection). در روش غير مستقيم ، به جاي نگاه كردن از درون چشمي ، نور خورشيد را بر صفحه اي مي تابانيم . در اينجا نيازي به استفاده از فيلتر هاي مخصوص نيست . اين روش ، نسبت به روش مستقيم ، چندين مزيت دارد كه مي توان خطر كمتر ، ثبت ساده تر و دقيق تر و هزينة كمتر را نام برد . به اين علت مي گوييم خطر كمتر كه در هنگام رصد مستقيم ممكن است بر اثر لرزش ، باد و يا هر عامل ديگر ، فيلتر به طور ناخواسته از دهانه جدا شود و نور خورشيد به چشم آسيب برساند . در ضمن ، موضوع پرتوهاي مضر را هم قبلاً ذكر كرديم . ساده تر و دقيق تر شدن ثبت رصد را هم به اين دليل گفتيم كه وقتي در رصد مستقيم لكه اي را در ميدان ديد تلسكوپ مي بينيم ، اگر بخواهيم از آن چشم برداريم و شكل ، اندازه و موقعيت آن را بر كاغذ رسم كنيم ، امكان وجود خطا بسيار زياد خواهد بود . اما اگر تصوير خورشيد ، بر صفحة كاغذ بتابد و لكه ها را روي كاغذ مشاهده كنيم ، مي توانيم ، در همانجا لكه ها را از روي نمونة واقعي « نقاشي » كنيم و اين امر رصد ما را دقيق تر و ساده تر مي كند( اينجا و اينجا مطالب و عكساي مرتبط را به انگليسي ببينيد). يكي از معايب بزرگ اين روش عبور نور گرمازا و قدرتمند خورشيد از ميان قطعات اپتيكي دوربين يا تلسكوپتان است كه بدون شك آسيب زا خواهد بود.
براي انجام اين كار ، ابتدا دوربين را روي سه پايه سوار كنيد . اگر دوربين دوچشمي استفاده مي كنيد و دوربينتان محلي براي اتصال سه پايه ندارد ، بايد خودتان با هر نوع ابتكاري آن را روي سه پايه قرار دهيد و ثابت كنيد . سپس درپوش دوربين يا تلسكوپ را ببنديد و آن را به طور تقريبي به سوي خورشيد نشانه رويد . اگر تلسكوپتان جوينده دارد ، آن را هم ببنديد و حتي از درون آن هم به خورشيد نگاه نكنيد . محل خورشيد را با لبة تلسكوپ تنظيم كنيد ، به گونه اي كه حدس بزنيد اكنون تصوير خورشيد در ميدان ديد تلسكوپ قرار گرفته است . معمولاً هر آماتوري كه مدتي دوربيني دراختيار داشته باشد مي تواند اين كار را انجام دهد زيرا به تمام ظرايف آن آشنا مي شود.
سپس درپوش تلسكوپ را برداريد و كاغذي در مقابل چشمي قرار دهيد . اگر از دوربين دو چشمي استفاده مي كنيد ، فقط يكي از درپوشها را برداريد . اگر نور خورشيد روي كاغذ افتاد ، فقط آن را به وسط بياوريد ، در غير اين صورت دهانة تلسكوپ را كمي جابه جا كنيد تا نور خورشيد در وسط صفحه قرار گيرد . بايد روشي كه خود ابداع مي كنيد ، برگه كاغذ را جلوي چشمي ثابت نگه داريد .
براي ثبت رصدهايتان ، بايد برگه هاي ثبت رصد بسازيد . براي ثبت لكه ها ي خورشيد ، بهتر است دايره هايي به قطر 109 ميليمتر را روي برگه هاي سفيدي ( مثلاً كاغذ A4 ) رسم كنيد . از آنجائيكه قطر خورشيد 109 برابر زمين است ، اگر قرص كال خورشيد را دقيقاً روي اين دايره بيندازيد ، هر ميليمتر از سطح ، معروف سطحي معادل كرة زمين است . به عنوان مثال اگر لكه اي به قطر 3 ميليمتر را مشاهده و ثبت كنيد ، اندازة اين لكه در حقيقت 3 برابر قطر زمين خواهد بود .
بر روي برگه هاي ثبت رصد ، مشخصاتي مانند : نام رصد كننده ، تاريخ و ساعت رصد ، اوضاع جوي ، نوع و بزرگنمايي ابزار رصد و هرگونه اطلاعات ديگري را كه مفيد مي دانيد بنويسيد و برگه ها را شماره بزنيد . پس از چند ماه ، حاصل تلاشتان مجموعه اي با ارزش از ثبت تعداد و ميزان دگرگوني لكه هاي خورشيدي خواهد بود .
پس از آنكه لكه ها را روي دايرة 109 ميليمتري ثبت كرديد ، نوبت مي رسد به ثبت دقيقتر شكل ظاهري لكه ها كه با مقايسة آن در روزهاي مختلف ، مي توانيد به مراحل دگرگوني لكه ها پي ببريد . اگر دوربين شما امكان افزايش بزرگنمايي را دارد ، تك تك لكه ها را با بزرگنمايي بيشتر نگاه كنيد . در پايين صفحة رصدتان ، در زير دايرة اصلي ، تعدادي دايرة ديگر به قطر تقريبي 3 يا 4 سانتي متر رسم كنيد . هر يك از لكه ها را با عدد يا حرف خاصي مشخص كنيد ( مثلاً 1 ، 2 ، 3 ، ... يا الف ، ب ، ... يا A ، B ، C ، و ... ) .
همين حروف و اعداد را در كنار دايره هاي كوچك بنويسيد . اكنون يكي از لكه ها را انتخاب كنيد و تصويرش را با بزرگنمايي زياد در دايرة كوچك مربوطه بيندازيد و سعي كنيد شكل ظاهري آن را بادقت زياد رسم كنيد . توجه داشته باشيد كه اغلب لكه ها از دو بخش سايه و نيمسايه تشكيل مي شوند كه سايه تيره تر از نيمسايه است . اگر اين دو بخش را مي توانيد روي لكه اي تشخيص دهيد ، به نوعي آن ها را در ترسيمتان از يكديگر تفكيك كنيد ، ( مثلاً با كم رنگ و پررنگ كشيدن آن ) . در ضمن ، گاهي اوقات بد نيست اين نواحي را هم به طريقي در دايرة اصلي نمايش دهيد . توجه داشته باشيد كه در رصد روزهاي مختلف ، بزرگنمايي را تغيير ندهيد تا بتوانيد اندازة لكه ها را با هم مقايسه كنيد .
ممكن است گاهي لكه ها به يكديگر بچسبند و لكه اي بزرگتر را تشكيل دهند و يا لكه اي بزرگ به چند لكة كوچكتر تقسيم شود . حتي ممكن است لكه هايي از سطح خورشيد محو شوند و يا لكه هاي تازه اي پديدار شوند . پس از آنكه چندين روز به رصد لكه هاي خورشيد پرداختيد ، برگه هاي ثبت شده را به دقت با هم مقايسه كنيد . از مقايسة اين برگه ها مي توانيد به اين نتيجه برسيد كه خورشيد به دور خودش مي گردد . حتي مي توانيد دورة تناوب گردش آن را به دست بياوريد . آنچه در اين گونه رصدها بيش از هر چيز اهميت دارد ، صبر و حوصلة كافي و داشتن برنامه ريزي دقيق و منظم است . موفق باشيد !